Spis zabytków powiatu przeworskiego sporządzono na podstawie:
„Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, województwo Przemyskie”, Warszawa 1998
Uzupełnienie i aktualizacja – Bożena Figiela.
W wykazie zabytków pominięto prywatne domy i zagrody oraz nazwiska prywatnych właścicieli pozostałych obiektów.

---

ADAMÓWKA (gmina Adamówka)

kapliczka, murowana, XIX w.

---

AUGUSTÓW cz. m. Sieniawa (m. i gm. Sieniawa)

spichlerz, (folwark Augustów), murowany, pocz. XIX w., zniszczony pożarem 1923, remontowany

---

BIAŁOBOKI (gm. Gać)

pozostałość zespołu zamkowego Korniaktów:
– ruina zamku, murowany, XVI w., zniszczony 1610(?), wysadzony 1939-1945
– fortyfikacja bastionowa z fosą, ziemna, XVI w.
szkoła murowana, pocz. XX w.
sklep ob. dom mieszkalny nr 4, drewniany, l. 30. XX w.
stajnia dworska, ob. magazyn, murowana, ok. 1885-1900

---

BIELE (gmina Adamówka)

kaplica przy drodze Adamówka-Cieplice, murowana, 1912, remontowana 1956-1960

---

BOREK (gm. Przeworsk)

zespół domu myśliwskiego Ordynacji Przeworskiej:
– gajówka, tzw. domek myśliwski, murowana, k. XIX w.
– stajnia dla koni myśliwskich, murowana, pocz. XX w.

---

BÓBRKA KAŃCZUCKA (m. i gm. Kańczuga)

kapliczka, murowana, XIX/XX w.

---

CHAŁUPKI (gm. Przeworsk)

szkoła, murowana, 1912

---

CIEPLICE (gm. Adamówka)

zespół cerkwi gr.-kat. p.w. Narodzenia NMP, obecnie kościół rz.-kat. p.w. śś. Apostołów Piotra i Pawła:
– cerkiew, murowana, 1904
– dzwonnica, murowana, pocz. XX w.

---

CZERWONA WOLA (m. i gm. Sieniawa)

kaplica z budynkiem zakonnym zgromadzenia SS Służebniczek NMP, murowana, k. XIX w.

---

DOBRA (m. i gm. Sieniawa)

zespół cerkwi gr.-kat. p.w. Najświętszego Serca Jezusa, ob. kościół rzym.-kat. par. p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa:
– cerkiew, murowana, 1880, odbudowana po pożarze 1915-1921, remont 1985
– dzwonnica, murowana, XIX/XX w.

---

DOBROPOL (gm. Adamówka)

kapliczka, drewniana, lata 30. XX w.
dzwonnica przy kościele par. rzym.-kat., drewniana, 1 ćw. XX w., (kościół rozebrany 1956)

---

DYBKÓW (m. i gm. Sieniawa)

kapliczka, drewniana, k. XIX w.
kapliczka, murowana, XIX/XX w.

---

GAĆ (gm. Gać)

zespół kościoła par. p.w. Wniebowstąpienia NMP:
– kościół, murowany, 1877-1036
– plebania, ob. dom nr 320, murowana, ok. 1910
kaplica grobowa, murowana, 1poł. XIX w.
kapliczka, murowana, ok. poł. XIX w.
kapliczka, murowana, pocz. XX w.
zespół Uniwersytetu Ludowego „arch. Jan Koszczyc-Witkiewicz ”:
– uniwersytet, murowany, 1935-1936
– budynek gospodarczy, murowany, 1935-1936
– ogrodzenie z bramą, murowany, 1935-1936

---

GŁOGOWIEC (gm. Tryńcza)

kapliczka, murowana, k. XIX w.
szkoła, murowana, pocz. XX w.

---

GNIEWCZYNA ŁAŃCUCKA (gm. Tryńcza)

zespół kościoła par. p.w. św. Mateusza:
– kościół, murowany, 1909
– plebania, murowana, pocz. XX w.
– budynek gospodarczy, murowany, pocz. XX w.
kapliczka, murowana, i.40. XX w.
kapliczka obok zagrody nr 62, drewniana, XVIII w.
kapliczka obok zagrody nr 297, murowana, 4 ćw. XIX w.
sklep, ob. dom mieszkalny, drewniany, 1925
młyn, murowany, l. 20.XX w.

---

GNIEWCZYNA TRYNIECKA (gm. Tryńcza)

kapliczka obok zagrody nr 15, murowana, l. 30. XX w.

---

GORLICZYNA (gm. Przeworsk)

kapliczka obok zagrody nr 103, murowana, l. 20. XX w.
kapliczka obok zagrody nr 208, murowana, pocz. XX w.
kapliczka obok zagrody nr 253, murowana, pocz. XX w.

---

GORZYCE (gm. Tryńcza)

dom zakonny SS. Karmelitanek, murowany, k. XIX w.
kapliczka, murowana, l. 20 XX w.
kuźnia, murowana, l. 20.-30. XX w.

---

GRZĘSKA (gm. Przeworsk)

kapliczka obok domu nr 312, murowana, 1939
kapliczka obok zagrody nr 356, murowana, 1920
kapliczka obok przejazdu kolejowego, murowana, l. 20. XX w.
kapliczka, murowana, 1891

---

HADLE SZKLARSKIE (gm. Jawornik Polski)

cerkiew gr.-kat. filialna p.w. Przemienienia Pańskiego, ob. kościół rzym.-kat. par. p.w. Niepokalanego Serca NMP, murowana, 1792, remontowana 1911, dobudowa zakrystii 1946
kapliczka, murowana, k. XIX w.
kapliczka, murowana, XVIII/XIX w.
kapliczka, murowana, XIX w.
kapliczka, murowana, pocz. XX w.
dworzec kolei wąskotorowej na trasie Przeworsk-Dynów, drewniany, 1904
zespół dworski:
– dwór, murowany, XIX/XX w., proj. arch. Józef Gałęzowski
– stajnia, murowana, XIX/XX w., remontowana l. 70. XX w.
– oranżeria, murowana, XIX/XX w., remontowana l. 70 XX w.
– kuźnia, murowana, XIX/XX w., remontowana l. 70 XX w.
– park krajobrazowy, XIX/XX w.

---

HUCISKO JAWORNICKIE (gm. Jawornik Polski)

kapliczka, murowana, XIX w.

---

JAGIEŁŁA (gm. Tryńcza)

kapliczka obok zagrody nr 120, murowana, l. 20 XX w.
kapliczka, murowana, k. XIX w.
szkoła, ob. przedszkole, murowana, l. 20. XX w.
dom ludowy, ob. sklep, murowany, pocz. XX w.

---

JAWORNIK POLSKI (gm. Jawornik Polski)

zespół kościoła par. p.w. św. Andrzeja 
– kościół, murowany, 1838-1839, remontowany 1971
– kapliczka św. Floriana, mur., XIX/XX w.
– kapliczka św. Antoniego, murowana, XIX/XX w.
– plebania, murowana, XIX w.
kaplica cmentarna, murowana, pocz. XX w.
kapliczka przy drodze Hadle Szklarskie-Dynów, murowana, k. XIX w.
zespół dworca kolei wąskotorowej, na trasie Przeworsk-Dynów
– dworzec, murowany, 1887
– suszarnia piasku, murowana, k. XIX w.
rządcówka, murowana, ok. poł. XIX w.

---

KAŃCZUGA (m. i gm. Kańczuga)

kościół par. p.w. św. Michała Archanioła, murowany, ok. 1605, dobudowa kaplicy św. Anny 1612, remontowany ok. 1769-1812, wzmocniony szkarpami 1870, przebudowany (elewacja zach., dobudowa kruchty i wieży) 1924-1928, „proj. Wiktor Rawski, ”remont dachu 1946
zespół cerkwi gr.-kat. fil. p. w. Bogurodzicy Pokrow, ob. kościół rz.-kat. fil. p.w. MB Łaskawej
– cerkiew, murowana, 1643, restaurowana XIX w., przebudowa i dobudowa kruchty 1909-1910, zdewastowana 1949, gruntownie remontowana 1984-1994
– dzwonnica, murowana, XVIII w.
kaplica grobowa, murowana, 1890
kapliczka, murowana, XIX w.
kapliczka przy drodze Kańczuga-Krzeczowice, murowana, 1894
plebania, ul. Mickiewicza, murowana, pocz. XX w.
zespół dworca kolei wąskotorowej na trasie Przeworsk-Dynów
– dworzec, murowany, 1888
– wodociągowa wieża ciśnień, murowano-drewniana, 1904
– magazyn, drewniany, XIX/XX w.
– most, kamienno-betonowy, k. XIX w.
zajazd, ul. Węgierska, drewniany, 2 poł. XIX w.
pozostałości zespołu dworskiego 
– spichlerz, murowany, ok. poł. XVIII w., przebudowany XIX w.
– park krajobrazowy, XIX w.
– czworak, murowany, ok. poł. XIX w.

---

KOŃSKA ULICA (gm. Adamówka)

kapliczka, murowana, 1 ćw. XX w.

---

KRASNE (gm. Adamówka)

kapliczka, drewniana, XIX w.

---

KRZECZOWICE (m. i gm. Kańczuga)

zespół cerkwi gr.-kat. p.w. św. Mikołaja, ob. kościół rzym.-kat. fil. p.w. św. Andrzeja Boboli
– cerkiew, drewniana, 1770 (?), remontowana 1817, 1910, i 1985
– plebania, ob. dom, murowany, 1 ćw. XX w.
– budynek pomocniczy, murowany, 1914
kapliczka przy drodze Kańczuga-Krzeczowice, murowana, 1894
kapliczka obok domu nr 82, murowana, XIX w.
kapliczka, obok domu nr 95, murowana, 4 ćw. XIX w.
kapliczka, obok domu nr 194, murowana, 4 ćw. XIX w.
dworzec kolei wąskotorowej na trasie Przeworsk-Dynów, murowany 1888
pozostałości zespołu dworskiego (dwór przeniesiony do Przeworska na teren skansenu „Pastewnik” l. 80. XX w.)
– oficyna, murowana, XIX w.
– obora, murowana, XIX w.
– spichlerz, murowany, 2 poł. XIX w.
– park krajobrazowy, XIX w.

---

LEŻACHÓW (m. i gm. Sieniawa)

zespół cerkwi gr.-kat. p.w. św. Nikity, ob. kościoła rzym.-kat. fil. p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa
– cerkiew, drewniana, 1796, cieśla Szymon Dziobek, dobudowa kruchty 1884, remontowana 1915, 1935 i 1970
– plebania, ob. szkoła, murowana, XIX/XX w.
kapliczka, murowana, XVIII/XIX
dom ukraiński, ob. strażnica pożarna, murowana, pocz. XX w.

---

LIPNIK (m. i gm. Kańczuga)

zespół dworski
– dwór, murowany, pocz. XX w.
– park krajobrazowy, XIX/XX w.

---

ŁAPAJÓWKA (gm. Zarzecze)

kapliczka, murowana, k. XIX w.

---

ŁOPUSZKA MAŁA (m. i gm. Kańczuga)

zespół dworski Pogonowskich:
– dwór, murowany, k. XIX w., gruntownie remontowany l. 90. XX w.
– 2 stajnie, murowane, 2 poł. XIX w.
– spichlerz, murowany, 2 poł. XIX w.
– park krajobrazowy, XIX w., przekomponowany XIX/XX w.
dworek, tzw. Siterówka, murowany, XIX w.

---

ŁOPUSZKA WIELKA (m. i gm. Kańczuga)

kościół par. p.w. NMP Królowej Polski, murowany, 1937-1938, proj. S. Tokarowski
kaplica grobowa rodziny Scypionów, mur. 2 poł. XIX w., arch. Karol Stryjeński
pozostałości zespołu dworskiego:
– młyn, murowany, XIX w.
– spichlerz, murowany, XIX w.
– pozostałości parku, XIX w.

---

MAĆKÓWKA (gm. Zarzecze)

kapliczka przy drodze Przeworsk-Zarzecze, murowana, 1901
szkoła, murowana, 1910
rządcówka, murowana, k. XIX w.

---

MANASTERZ (gm. Jawornik Polski)

zespół kościoła par. p.w. św. Katarzyny 
– kościół, murowany, 1881-1882
– dzwonnica, murowana, 1920
kapliczka, murowany, ok. poł. XIX w.
pozostałość ogrodzenia cerkwi, drewniano-murowany, 1678
szkoła, ob. dom mieszkalny, murowany, pocz. XX w.
dworzec kolei wąskotorowej na trasie Przeworsk-Dynów, murowany, 1887

---

MIKULICE (gm. Gać)

zespół dworski Turnau’ów 
– dwór, murowany, 2 poł. XIX w.
– park krajobrazowy, XIX w.

---

MIROCIN (gm. Przeworsk)

kapliczka obok zagrody nr 182, murowana, ok. 1945
plebania, murowana, l. 20. XX w.
szkoła, murowana, l. 30. XX w.

---

NIŻATYCE (m. i gm. Kańczuga)

kaplica grobowa rodziny Kellermanów, murowana, 1805
kapliczka, obok domu nr 98, murowana, l. 20. XX w.
budynek administracjny, murowany XIX/XX w.

---

NOWOSIELCE (gm. Przeworsk)

zespół kościoła par. p.w. św. Marii Magdaleny 
– kościół, drewniany, 1595, podniesiony i podwyższony XIX w., remontowany 1920, 1945 i 1955
– pozostałości fortyfikacji, ziemne, XVI-XVII w.
– ogrodzenie z bramą, drewniano-murowane, 1920
obiekty cmentarza grzebalnego 
– kaplica, murowana, 2 poł. XIX w.
– kaplica grobowa rodziny Dąbrowskich, murowana, ok. 1900
– kaplica grobowa księży, murowana, ok. 1900
kapliczka św. Jana Nepomucena, murowana, XVIII w.

---

OSTRÓW (gr. Gac)

kaplica cmentarna, murowana, 2 poł. XIX w.
kapliczka obok domu nr 17, murowana, XIX/XX w.
kapliczka, drewniana, k. XIX w.
szkoła, murowana, pocz. XX w.

---

PANTALOWICE (m. i gm. Kańczuga)

zespół kościoła par. p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP 
– kościół, murowany, 1900-1902, „arch. Stanisław Majerski ”
– dzwonnica, murowana, ok. 1900
kapliczka, murowana, XVIII w.
kapliczka przy skrzyżowaniu dróg, drewniana, ok. poł. XIX w.
pozostałość parku dworskiego, XIX w.

---

PEŁNATYCZE (gm. Zarzecze)

zespół kościoła par. p.w. Ofiarowania NMP 
– kościół (użytkowany jako cerkiew gr.-kat. 1921-1944), murowany, 1789, przebudowany 1900
– dzwonnica, murowana, 1789, częściowo przebudowana, 1900
– plebania, murowana, ok. poł. XIX w., nadbudowana XX w.
– brama, murowana, k. XIX w.
kapliczka obok domu nr 52, murowana, 1898
szkoła, ob. dom mieszkalny, drewniana, pocz. XX w.
młyn wodny, murowano-drewniany, XIX/XX w., remontowany 1996-1997

---

PORĘBY (m. i gm. Sieniawa)

kuźnia, drewniana, l. 20.-30. XX w.

---

PRZEWORSK (gm. miejska Przeworsk)

układ urbanistyczny XIV w. 
zespół klasztorny OO. Bernardynów 
– kościół p.w. św. Barbary, murowany, 1461-1465 i k. XV w., dobudowa wieży 1 poł. XVI w., szczyt prezbiterium 1621, dobudowa kaplicy p.w. św. Antoniego 1754, barokizacja wnętrza 1764, „proj. Jan Degan,” przebudowa fasady 1902, remontowany 1946-1949 i 1961-1965
– klasztor, murowany, 4 ćw. XV w., rozbudowany pocz. XVI w., przebudowany XVII-XVIII w., remontowany 1827 i 1895, restauracja elewacji i wieży 1902, prace konserwatorsko-remontowe 1961-1965
– mur obronny, murowany, XV/XVI w., remontowany 2 ćw. XVII w.
zespół klasztorny Bożogrobców 
– kościół, ob. par. p.w. Św. Ducha, murowany, ok. 1430-1473, remontowany pocz. XVIII w., dobudowa kaplicy Grobu Chrystusa 1718, połączenie kościoła z klasztorem nadwieszoną na arkadach galerią 1742, zniszczenie wieży 1785, obniżenie dachu na nawą główną 1845, dobudowa kruchty przy wieży od pn. i pd., obniżenie dachu nawy pd., dobudowa kruchty i in. 1908, remontowany 1923-1924 i 1966-1970, restaurowany przed 1981
– klasztor, ob. plebania, murowana, k. XV w., 2 poł. XVII w., rozbudowany 1739-1742 i 1754-1757, restaurowany 1899, remontowany przed 1981
– dzwonnica, murowana, 1627, przebudowana 1785
– fortyfikacje, murowano-ziemne, k. XVI w.
– ogrodzenie z bramką, murowane, XVIII w., przebudowa bramki 2 poł. XIX w.
zespół klasztorny Sióstr Miłosierdzia 
– kościół p.w. Matki Boskiej Śnieżnej, murowany, 1778-1784, remontowany 1933, 1959 i 1972
– klasztor, murowany, 1784, rozbudowany pocz. XX w.
– spichlerz, murowany, 1869
kapliczka, ul. Gimnazjalna, murowana, XIX w.
kapliczka na tzw. Błoniu Rzeźniczym, ul. Kasprowicza, murowano-żeliwna
kapliczka, ul. Kąty, murowana, 1826
kapliczka, ul. Konopnickiej, murowana, 1 poł. XIX w.
kapliczka, ul. Ogrodowa, murowana,
kapliczka tzw. Znak Tatarski, ul. Tatarska, murowano-ziemna, XVII w.
kapliczka, ul. Wojska Polskiego, murowana, XIX w.
kapliczka, ul. Wojska Polskiego, murowana, XIX w.
pozostałości murów miejskich, murowane, 1487 i 1512-1527, zniszczone XVIII w., XIX i 1939
koszary, następnie Towarzystwo Mieszczan Chrześcijańskich „Gwiazda”, ob. PZU Życie, ul. Bernardyńska nr 1, murowane, k. XVIII w., przebudowane
ratusz, murowany, XVII w., częściowo przebudowany XIX w., remontowany, przebudowa wieży i dachu 1909
pomnik króla Władysława Jagiełły, kamienny, 1910, rozebrany 1939, ponownie ustawiony po 1944
Starostwo Powiatowe, ul. Krakowska nr 3, murowany, 1912, rozbudowany (po 1944)
Kasa Chorych, ul. Lwowska nr 14, ob. Przychodnia Rejonowa, murowany, l. 20.-30. XX w.
szpital dla ubogich, ob. dom mieszkalny, ul. Kościelna nr 11, murowany, XIX w.
gimnazjum męskie, ob. szkoła policealna, ul. Gimnazjalna nr 35, murowane, k. XIX w.
szkoła męska, ob. zespół szkół ogólnokształcących, ul. Szkolna nr 6, murowana, 1904, rozbudowana ok. 1990
szkoła żeńska, ob. szkoła podstawowa, ul. Lwowska 11, murowana, 1930
dom ludowy, ob. przedszkole, ul. Wojska Polskiego nr 44, drewniany, l. 20.-30. XX w.
Kasa Zaliczkowa, ob. budynek biurowy, ul. Krakowska nr 11, murowana, 1900
oberża, następnie mieszkanie Starosty Przeworskiego, ob. budynek mieszkalny, ul. Krakowska nr 21 (d. 35), murowana, XVII w., przebudowana 1800, „proj. Jan Griesmayer, ”zmodernizowana XIX/XXw., remontowana 1991, 2005
zajazd, ob. dom mieszkalny, ul. Krakowska 15, drewniano-murowany, 1 poł. XIX w.
zajazd, tzw. Dom na Blichu, ob. dom mieszkalny, ul. Wojska Polskiego nr 10, murowany, XVIII w.
zespół pałacowy Lubomirskich 
– pałac, ob. muzem, murowany, 1 poł. XVII w., przebudowany i rozbudowany ok. 1800, „proj. Jan Griesmayer,” dobudowa ryzalitu wsch. po 1803, „proj. Chrystian Piotr Aigner, ”dobudowa łącznika po 1835, przebudowa ok. 1850-1860, „proj. Franciszek Księżarski,” gruntownie remontowany 1970-1986,
– oficyna tzw. czerwona, ob. budynek mieszkalny, murowana, XVII w., rozbudowana pocz. XIX w.
– oficyna tzw. biała, ob Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, murowana, XIX/XX w., remontowana l. 70. XX w.
– kordegarda, murowana, 1921, „proj. Józef Gałęzowski,” rozbudowana 1959
– brama wjazdowa, murowana, 1 ćw. XX w.
– oranżeria, murowana, 1803-1807, „proj. Chrystian Potr Aigner, ”przebudowana ok. 1828, „proj. Antoni Bauman, ”i l. 90. XX w.
– dom ogrodnika, tzw. szpital dla powstańców, murowany, 1 poł XIX w., gruntownie remontowany 1990
– elektrownia, tzw. motor elektryczny, ob. dom mieszkalny, murowany, pocz. XX w.
– park krajobrazowy, dawny ogród włoski z XVII-XVIII w. przekomponowany pocz. XIX w.,
zespół zabudowy gospodarczej folwarku „Podzamcze” 
– stajnia i powozownia z domem koniuszego, ob. muzeum, murowana, pocz. XIX w., rozbudowana po 1869, modernizowana i adaptowana na cele muzealne 1989-1990
– dom administratora folwarku, murowany, ok. 1850
– stajnie, ob. mieszkania i warsztaty, murowane, 2 poł. XIX w.
– obora, ob. mieszkania i magazyny, murowana, 2 poł. XIX w., remontowana po 1944
– spichlerz, ob. magazyn, murowany, 2 poł. XIX w., remontowany 1985
zespół dworski J.R. Lubomirskiego, ob. nieużytkowany, ul. M. Skłodowskiej-Curie
– dwór, murowany, l. 20.-30. XX w.
– 2 oficyny, murowane, l.20.-30. XX w.
budynek zarządu Ordynacji Przeworskiej tzw Dom na Błoniu Browarnym, ob. nieużytkowany, ul. Kasztanowa, murowany, XVII w., rozbudowany XIX w. i po 1944
zespół zabudowy skansenu „Pastewnik”, ob. zajazd-motel, ul. Łańcucka 2
– dwór z Krzeczowic, drewniany, XVII w., wielokrotnie remontowany, w l. 80 przeniesiony do skansenu
browar, następnie siedziba „Sokoła”, ob. Miejska Biblioteka Publiczna i MOSiR, ul. Piłsudskiego nr 8, murowany 1 poł. XIX w., rozbudowany 1938
browar Ordynacji Przeworskiej, następnie fabryka serów, po 1944 mleczarnia, ob. magazyny, ul. Niepodległosci, murowany, k. XIX w.
pozostałości zespołu Cukrowni „Przeworsk”, ul. Lubomirskich
– dom dyrektora cukrowni, ob. budynek mieszkalny, nr 1a, murowany, ok. 1895, „proj. Nekrasil ”
– dom pracowniczy, ob. nieużytkowany, nr 6, murowany, ok. 1895
– dom pracowniczy, nr 8, murowany, pocz. XX w.
– dom pracowniczy, nr 1d, murowany, ok. 1895
– dom, nr 1b, murowany, 1895
zespół kolei wąskotorowej na trasie Przeworsk-Dynów
– budynek kolejowy, ul. Lubomirskich nr 3a, murowany, pocz. XX w.
– most kolejowy nad mleczką, stalowo-kamienny, 1887,
– wiadukt kolejowy przy ul. Wojska Polskiego, murowany, 1887 (?)
młyn, ul Studziańska, murowany, 1 ćw. XX w.
młyn z budynkiem gospodarczym, ul. Węgierska, murowany, ok. 1828
elektrownia miejska, ob. Zakład Energetyczny, murowany, ok. 1930, przebudowany ok. 2000
łaźnia żydowska (mykwa), ob. sauna, murowana, 2 poł. XIX w.
pompa, ul. Krasickiego nr 6, żeliwna, pocz. XX w.

---

RĄCZYNA (m. i gm. Kańczuga)

kościół par. p.w. Nawiedzenia NMP, murowany, 1926
kapliczka, obok domu nr 114, murowana, 1 ćw. XX w.
kapliczka, obok domu nr 180, murowana, 4 ćw. XIX w.
kapliczka, obok domu nr 225, murowana, ok. 1900
kapliczka, obok domu nr 230, drewniana, 2 ćw. XX w.

---

ROZBÓRZ (gm. Przeworsk)

kapliczka obok domu nr 4, murowana, pocz. XX w.
kapliczka obok zagrody nr 20, murowana, k. XIX w.
kapliczka obok zagrody nr 208, murowana, 1938
kapliczka obok zagrody nr 457, murowana, 1919
szkoła, drewniana, 1927
szkoła, murowana, l. 20. XX w.

---

ROŻNIATÓW (gm. Zarzecze)

kapliczka, murowana, ok. poł. XIX w.

---

RUDKA (m. i gm. Sieniawa)

cerkiew gr.-kat. par. p.w. Zaśnięcia NMP, drewniana, 1693,przebudowana część zachodnia k. XVIII w., przesunięta na obecne miejsce (ok. 20 m na pd.) 1921, remontowana 1924 i 1958, uszkodzona 1986, zabezpieczona 1988
cerkiew gr.-kat. fil. p.w. Zaśnięcia NMP, ob. kościół rzym.-kat. fil. p.w. śś. Apostołów
Piotra i Pawła, murowana, 1921
park dworski, XVIII/XIX w.

---

SIEDLECZKA (m. i gm. Kańczuga)

kapliczka, obok domu nr 21, murowana, ok. poł. XIX w.
kapliczka, przy drodze do Sieteszy, murowana, ok. poł. XIX w.

---

SIENIAWA (m. i gm. Sieniawa)

układ urbanistyczny XVII w. 
zespół kościoła par., następnie (w latach 1788-1947) cerkiew gr.-kat. par. p.w. Podwyższenia Krzyża Św.
– kościół, murowany, 1753, zdewastowany po 1950, remontowany l. 80. XX w.
– dzwonnica, murowana 1753, remontowana l. 80. XX w.
– ogrodzenie z bramką, murowane, l. 30. XX w.
zespół klasztorny OO. Dominikanów 
– kościół, ob. par. p.w. Najświętszej Marii Panny, murowany, 1719-1751, „proj. Giovanni Spazzio”, zniszczony pocz. XX w., odbudowany 1922-1927
– klasztor, ob. plebania, murowany, 1754
– dzwonnica, murowana, 1 poł. XVIII w.
– ogrodzenie z bramką, murowane, pocz. XX w.
– kapliczka, drewniana, l. 30. XX w.
– organistówka, ul. Sanowa nr 2, murowana, ok. poł. XIX w., przebudowana
kapliczka, murowana, l. 30. XX w.
pozostałości fortyfikacji miejskich, ziemnych, 4 ćw. XVII w.
pozostałości fortyfikacji zamkowych, murowano-ziemnych, ok. 1664-1680
– 4 bastiony
– 3 kurtyny
– fosa
ratusz, murowany, 2 poł. XVII w., remontowany 1794, zniszczony 1939-1948, remontowany 1964 i gruntownie 1982-1984
ochronka, ul. Kościuszki nr 9, murowana, 1 ćw. XX w.
szkoła, ob. PDOS, ul. Kazimierza Wielkiego, murowana, 1 ćw. XX w.
budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, ob. internat LO, ul. Kościuszki, murowany, l. 30. XX w.
karczma, ul. Cerkiewna, murowana, 2 poł. XIX w.
zespół pałacowy Sieniawskich i Czartoryskich, własność AWRSP
– pałac, ob. hotel. 1720-1726, „proj. Giovanni Spazzio”, przebudowany 1763, „arch.Jakub Hempel”, przebudowa wnętrza 1796-1797, „proj. Gisges”, gruntownie przebudowany (m.in. nadbudowa ryzalitów) 1879-1881, „proj. Bolesław Podczaszyński”, przebudowa wnętrza 1815-1816 „proj. Szuster”, przebudowa dachów 1898-1899, zdewastowany 1914-1915, remontowany 1959, 1967 i 1982-1986
– oficyna, murowana, 1 poł. XVIII w., remontowana 1793 i l.90. XX w.
– pawilon ogrodowy, murowany, 2 poł. XVIII w., przebudowany 2 poł. XIX w.
– pałac letni, drewniany XIX w.
– rządcówka, drewniana, XIX w.
– park romantyczny, 1 poł. XVIII w.
– stajnia-wozownia, murowana, XVIII w.
– spichlerz, murowany, XVIII w.
– kordegarda pn., tzw. biała, murowana, 4 ćw. XVIII w.
– kordegarda pd., tzw. czerwona, murowana, 4 ćw. XVIII w.
– altanka-pawilon, murowana, XIX w.
– ogrodzenie z bramą wjazdową, murowane, 2 poł. XVIII w.
– most, kamienny, XVIII w.
– 2 czworaki, ul. Kościuszki nr 34 i 34a, murowane, pocz. XX w.
zespół willi, ul. Kościuszki nr 13
– willa, ob. ośrodek zdrowia, murowana, pocz. XX w.
– budynek gospodarczy, murowany, pocz. XX w.
cegielnia, murowana, pocz. XX w.
młyn, murowany, ok. poł. XIX w. przebudowany i rozbudowany 2 poł. XX w.
spichlerz, ul. Augustowska, murowany, 2 poł. XVIII w.

---

SIENNÓW (gm. Zarzecze)

kościół par. p.w. Wszystkich Świetych, drewniany, 1676, zniszczony i remontowany 1812 i 1841, gruntownie remontowany 1970, zniszczone prezbiterium k. XX w., odbudowane
pozostałości zespołu dworskiego Wolskich 
– oficyna, murowana, XVIII w., przebudowana k. XIX w.
– pozostałości fortyfikacji, ziemne, XVIII w.
– park, XVIII/XIX w.

---

SIETESZ (m. i gm. Kańczuga)

kościół par. p.w. św. Antoniego Padewskiego, murowany, 1906-1910, „proj. M. Kowalczuk ”
kaplica grobowa rodziny Łastawieckich, murowana, 2 poł. XIX w.
kapliczka św. Antoniego, murowana, 1 poł. XIX w.
kapliczka św. Jana, murowana, 1 poł. XIX w.
kapliczka, murowana, XIX w.
zespół dworski 
– dwór, murowany, 2 poł. XVIII w., przebudowany k. XVIII w., 1 poł. XIX w. i ok. 1930-1935, „proj. Stanisław Gałęzowski”
– park, k. XVIII w., przekształcony XIX w.

---

STUDZIAN (gm. Przeworsk)

kapliczka obok kościoła, murowana 1909
kapliczka obok zagrody nr 16, murowana, ok. 1920
kapliczka obok zagrody nr 35, murowana, pocz. XX w.
kapliczka obok zagrody nr 284, murowana, l. 20. XX w.
zespół dworski 
– dwór, drewniano-murowany, k. XVIII w. (?), remontowany XIX w. i pocz. XX w.
– spichlerz, murowany, k. XIX w.
– czworak, murowany, 2 poł. XIX w.
– park. XIX w.

---

ŚWIĘTONIOWA (gm. Przeworsk)

kapliczka, murowana, 1 poł. XIX w.

---

TRYŃCZA (gm. Tryńcza)

zespół kościoła par. p.w. św. Kazimierza 
– kościół, murowany, 1910, zniszczony 1914-1918, odbudowany 1931
– dzwonnica, murowana, pocz. XX w.
kapliczka obok domu nr 71, drewniana, 1867
kapliczka, drewniana, pocz. XX w.
zespół dworca kolejowego 
– dworzec, murowany, k. XIX w.
– posterunek straży kolejowej, murowany, k. XIX w.
spichlerz dworski, murowany, XVIII w.
zespół mostu kolejowego
– most na Wisłoku, murowano-żelazny, 1900
– strażnica na pn. przyczółku mostu, murowana, ok.1904

---

TWARDE (m. i gm. Sieniawa)

kapliczka, drewniana, pocz. XX w.

---

UBIESZYN (gm. Tryńcza)

kapliczka przy drodze Tryńcza-Sieniawa, murowana, k. XIX w.
kapliczka, drewniana, pocz. XIX w.

---

UJEZNA (gm. Przeworsk)

kościół par. p.w. MB Pociesznia, drewniany, 1923
kaplica Bożogrobców, murowana, pocz. XIX w.
kaplica, drewniana, k. XIX w.
kapliczka, murowana, l. 40. XX w.
Katolicki Uniwersytet Ludowy, ob. plebania, murowany, 1936
szkoła, murowana, pocz. XX w.

---

URZEJOWICE (gm. Przeworsk)

zespół kościoła par. p.w. św. Mikołaja 
– kościół, murowany, 1905-1910, „proj. Henryk Hochberg ”
– brama w ogrodzeniu, murowano-żeliwna, 1905-1910
– organistówka, murowana, pocz. XX w.
kapliczka obok zagrody nr 410, murowana, k. XIX w.
Dom Ludowy, ob. sklep, murowany, l. 20. XX w.
dworzec kolei wąskotorowej na trasie Przeworsk-Dynów, ob. dom mieszkalny, murowany, 1997, przebudowany 1996
zespół pałacowy Turnau’ów 
– pałac, następnie szkoła, ob. własność prywatna, murowany, 1887, remontowany 2006
– oficyna, ob. poczta, murowana, k. XIX w.
– spichlerz, murowany, k. XIX w.
– czworak, ob. dom mieszkalny, drewniany, k. XIX w.
– park krajobrazowy, 2 poł XIX w.
most kolejowy nad Mleczką, murowano-stalowy, 1887

---

WIDACZÓW (gm. Jawornik Polski)

kapliczka, murowana, pocz. XX w.

---

WÓLKA MAŁKOWA (gm. Tryńcza)

szkoła, murowana, l.30. XX w.

---

WYLEWA (m. i gm. Sieniawa)

kuźnia, drewniana, l. 20.-30. XX w.

---

ZAGÓRZE (gm. Jawornik Polski)

kapliczka, murowana, 2 poł. XIX w.
dworzec kolei wąskotorowej na trasie Przeworsk-Dynów, drewniany, 1904

---

ZARZECZE (gm. Zarzecze)

zespół kościoła par. p.w. św. Michała Archanioła,„ arch. Julian Zachariewicz ”
– kościół, murowany, ok. 1880-1895
– dzwonnica, murowana, ok.1880-1895
– plebania, ob. dom mieszkalny, murowana, 1 ćw.XX w.
kapliczka obok domu nr 16, murowana,1874
karczma, murowana, 1 ćw.XX w.
zespół pałacowy Dzieduszyckich
– pałac, murowany, 1817-1819, a„rch. ”„ Chrystian Piotr Aigner, bud. Fryderyk Bauman”, gruntowny remont l. 80. XX w.
– oficyna, murowana, XIX w.
– holendernia, murowana, ok.1820
– oranżeria, murowana, 1820, „arch. Chrystian Piotr Aigner”
– stajnia, murowana, ok. poł. XIX w.
– park romantyczny, XVIII w.
zespół folwarczny 
– rządcówka, murowana, 1 cw. XIX w.
– stajnia, murowana, k. XIX w.
– spichlerz, murowany, 1 ćw. XIX w.

---

ŻUKLIN (m. i gm. Kańczuga)

kapliczka przy drodze Żuklin-Jarosław, murowana, 1894
zespół pałacowy Kellermanów
– pałac, murowany, 2 poł. XIX w., gruntownie remontowany 1949
– kordegarda z bramą, murowana, 2 poł. XIX w.
– park krajobrazowy, 2 poł. XIX w.

---

ŻURAWICZKI (gm. Zarzecze)

kapliczka, murowana, pocz. XX w.
kapliczka, murowana, 1887
pozostałości zespołu folwarcznego 
– rządcówka, drewniana, 2 poł. XIX w.
– obora, murowana, k. XIX w.

„Ogniste Turki” — Wielkanocne straże grobowe z miejscowości w gminach Przeworsk i Tryńcza

Zwyczaj pełnienia warty w kościele przy Grobie Chrystusa w okresie od Wielkiego Piątku do rezurekcji, przez mężczyzn ubranych w kolorowe mundury i wyposażonych w oręż, nie ma jednoznacznej genezy. „Turki” to nazwa zarówno mężczyzn – członków oddziałów wojskowych, jak i całego rytuału pełnienia warty oraz triumfalnych parad odbywających się w Wielką Niedzielę i Poniedziałek Wielkanocny.

W wyniku dociekliwych badań etnografów: Andrzeja Karczmarzewskiego, Krzysztofa Ruszla, Jana Grada, ustalono kilka źródeł pochodzenia zwyczaju. Współczesne turki, można nazwać wypadkową – rezultatem wielu czynników, które ostatecznie złożyły się na końcowy efekt w postaci oryginalnego zwyczaju.

Wymienia się: średniowieczne misteria pasyjne będące formą edukacji religijnej, fakt żywej obecności zakonu bożogrobców w miejscowościach: Gniewczyna, Leżajsk i Przeworsk, (które stanowią zarazem kolebki tego zwyczaju) i propagowania przez ów zakon kultu Grobu Chrystusa. Kolejne wytłumaczenie obecności tureckich elementów w tym zwyczaju ma związek z polskim tradycyjnym stereotypem pojmowania poganina, którym był właśnie muzułmanin: Tatar lub Turek. Rozumując w ten sposób, biblijni żołnierze rzymscy byli poganami, toteż symbolicznego polskiego Grobu Chrystusowego pilnują poganie znani na gruncie polskim. Nie można pominąć tu barwnej legendy o wiedeńskiej wiktorii – o powracających z bitwy polskich żołnierzach „przebranych za Turków”. Niewątpliwie pewien wpływ na orientalną oprawę zwyczaju miała masowa i długo utrzymująca się wśród szlachty polskiej moda na tureckie stroje i sprzęty, która drogą opadu kulturowego przedostała się także do warstw niższych. Istotne jest spostrzeżenie, iż jeszcze w XVIII w. pełnienie warty przy symbolicznych grobach było powszechne na terenach całej Polski, o czym donosi ks. Jędrzej Kitowicz. Także współcześnie można mówić o powszechnym zwyczaju wart przy Grobie Chrystusa, kultywowanym przez członków ochotniczych straży pożarnych. Jednak tylko w nielicznych miejscowościach Podkarpacia występuje on w formie tak rozbudowanej, okraszonej oryginalnymi strojami, z widowiskową prezentacją musztry paradnej.

Wystawa prezentuje fenomen straży grobowych na przykładzie oddziałów istniejących w regionie przeworskim – w miejscowościach gminy Przeworsk: Gorliczyna, Grzęska, Mirocin, Nowosielce, Przeworsk, Rozbórz, Świętoniowa, Ujezna, Żurawiczki oraz we wsiach gminy Tryńcza: Gniewczyna Łańcucka, Gniewczyna Tryniecka, Gorzyce, Jagiełła, Tryńcza.

Za cenne informacje oraz udostępnienie archiwalnych fotografii Muzeum w Przeworsku składa podziękowania następującym osobom, przy pomocy których ta wystawa powstała:

• Marii Mach – żonie komendanta turków z Grzęski,
• Helenie Pelc – żonie długoletniego komendanta turków ze Świętoniowej,
• Adamowi Pęcakowi – turkowi z Rozborza,
• Janowi Wilkowi – komendantowi turków z Ujeznej,
• Grzegorzowi Fołcie – komendantowi turków z Nowosielec,
• Andrzejowi Szczepańskiemu – komendantowi turków z Żurawiczek,
• Adamowi Szwaczowi – komendantowi turków z Gorzyc,
• Grzegorzowi Drzystkowi – komendantowi turków z Jagiełły,
• Dariuszowi Malikowi – komendantowi turków z Przeworska,
• Markowi Grocholskiemu – komendantowi turków z Mirocina,
• Dariuszowi Dąbrowiczowi – komendantowi turków z Gniewczyny Trynieckiej,
• Antoniemu Grzebykowi – komendantowi turków z Gniewczyny Łańcuckiej,
• Józefowi Rachwałowi – regionaliście z Gniewczyny Trynieckiej,
• Adamowi Zamorskiemu – turkowi z Tryńczy,
• Henrykowi Chruścielowi – dyrektorowi Trynieckiego Centrum Kultury.

Turki jako obrzęd

Według definicji Joanny i Ryszarda Tomickich, obrzęd jest to kompleks działań, przebiegających według ściśle określonego scenariusza, schematu. Wszystkie składające się na akcję obrzędu – zachowania, gesty i słowa mają znaczenie symboliczne. Ten symboliczny charakter działań obrzędowych, powoduje że czas trwania obrzędu nabiera szczególnych właściwości. Czas obrzędu to czas święty, różniący się od codzienności podniosłą atmosferą, odświętnymi strojami uczestników, specjalnymi przygotowaniami, a także obowiązywaniem wielu zakazów, powodujących odwrócenie zwykłego porządku rzeczy.

Czas turków to dwa dni z tzw. Triduum Paschalnego – Wielki Piątek i Wielka Sobota oraz Niedziela Wielkanocna i Poniedziałek Wielkanocny. W kościele katolickim obchodzi się wówczas święta wielkanocne, na pamiątkę zmartwychwstania Jezusa Chrystusa.

Podstawą scenariusza akcji w obrzędzie turków, występującego w formie swoistego widowiska, są wydarzenia biblijne, historyczne i legendarne, wydarzenia ważne dla egzystencji ludzi i świata, wydarzenia o znamionach świętości. Rzeczywistość historyczna, odtwarzana w obrzędzie przez uczestników – turków, wcielających się naraz w wiele niejednorodnych postaci: żołnierzy rzymskich strzegących zapieczętowanego grobu ze spoczywającym Chrystusem, żarliwych członków Bractwa Grobu Chrystusowego, triumfujących zwycięzców spod Wiednia przystrojonych tureckimi trofeami, polskich ułanów – patriotów walczących o kraj ojczysty nieistniejący na mapie- jest reaktualizowana, tzn. dzieje się naprawdę, od nowa, tu i teraz. Dzięki działaniom i zabiegom turków, odtwarzane w liturgii i sytuacji kościoła wydarzenia ze śmierci i zmartwychwstania Chrystusa nabierają autentyzmu, zaś społeczność w sposób symboliczny – powraca do miejsc i czasów biblijnych, historycznych.

Uczestnictwo w obrzędzie turków jest wyrazem ludowej religijności. Społeczność żywo bierze udział w uroczystościach kościelnych Triduum Paschalnego, gorliwie przeżywając żałobę, a następnie wielką radość ze Zmartwychwstania. Pod koniec liturgii Wielkiego Piątku, kiedy kapłan przenosi Najświętszy Sakrament do zainscenizowanego Grobu Chrystusa, w ślad za nim podąża komendant turków z pierwszą wartą. Rozpoczyna się czuwanie. Trwa adoracja krzyża.

Podniosły i poważny nastrój Wielkiej Soboty, rozluźnia nieco widok kolorowych koszyczków z jajkami i barankami oraz „chodzenie za jajami” czyli wizyty turków w domach, kiedy to składają życzenia świąteczne i są obdarowywani datkami. Przykład oddziałów turków z miejscowości gmin Przeworsk i Tryńcza pokazuje, iż składanie życzeń połączone z zapraszaniem na pokaz musztry paradnej („zapraszamy na turki”), praktykowane jest począwszy od Niedzieli Palmowej (Jagiełła), w dniach od Wielkiego Poniedziałku do Wielkiej Środy (Gorzyce), w Wielki Czwartek (Przeworsk), w Wielką Sobotę (Grzęska, Mirocin, Rozbórz, Ujezna, Tryńcza) i Niedzielę Wielkanocną (GniewczynaTryniecka). Można śmiało zakwalifikować ten fragment obrzędu turków jako typ kolędowania wielkanocnego.

W Wielką Sobotę trwają adoracje przy Grobie Bożym, peregrynacje do symbolicznych grobów, zlokalizowanych na terenie miasta Przeworska (kościół farny, kościół klasztorny, kościółek sióstr miłosierdzia) czy we wsiach położonych w bliskiej odległości, kiedyś mieszczących się w obrębie jednej parafii w Przeworsku (Mirocin, Rozbórz, Grzęska, Gorliczyna, Studzian, Dębów, Ujezna, Świętoniowa, Żurawiczki) i Gniewczynie Łańcuckiej (Gniewczyna Tryniecka, Jagiełła, Gorzyce, Tryńcza). Turki w mundurach pozbawionych dekoracji asystują podczas święcenia pokarmów, ognia i wody. Nadal trzymają wartę, która w Gniewczynie Łańcuckiej trwa przez całą noc z soboty na niedzielę, równocześnie z całonocnym czuwaniem wiernych. To dlatego właśnie w Gniewczynie Trynieckiej zachował się bogaty repertuar ludowych pieśni pasyjnych.

Nad ranem w Wielką Niedzielę w niektórych wsiach turki „budzą na rezurekcję” – bębnem, strzelaniem z bani, z kany, z puszek – przy użyciu karbidu. Niezwykły, zachwycający i wzruszający widok niesie ze sobą procesja rezurekcyjna oraz poranna msza święta z udziałem turków w strojach paradnych, bogatych w barwne obszycia i aplikacje, przybranych rzęsistymi kotylionami, wstążkami, kwiecistymi „dybytkami”, w czapkach z przepysznymi piórami i kwiatami – które są przecież naturalnym wiosennym akcentem. Tak wystrojeni uczestniczą we mszach świętych, pełniąc funkcję ministrantów, prowadząc śpiewy i czytania (np. chór straży grobowej z Ujeznej wykonuje antyfonę Gloria Tibi Trinitas), asystując księdzu podczas zbierania ofiary. W Niedzielę Wielkanocną odbywają się pierwsze parady czyli pokazy musztry paradnej – prezentacja zespołowych umiejętności wojskowych oddziału turków pod wodzą komendanta, takich jak: marsz, defilada, formowanie szyku, zwroty w miejscu i w marszu, salutowanie, chwyty bronią, wymyślne figury (np. serca, widelec, krzyż, gwiazda, klucz); musztra odbywa się zwykle z udziałem orkiestry. W oblewany poniedziałek również prezentowana jest musztra paradna, nie tylko przy kościele parafialnym, ale także w pozostałych wsiach parafii oraz na prywatnych podwórkach, na placach przydomowych (Ujezna, Gorzyce, Jagiełła), gdzie turki są zapraszane. W Wielką Niedzielę po popołudniowej mszy świętej – nieszporach lub w Poniedziałek Wielkanocny turki biorą udział w części rytuału wiosennych świąt wielkanocnych poświęconej zmarłym. Defilują na cmentarz, by tam uczcić zmarłych byłych członków straży grobowej i zmarłych orkiestrantów. Zakończenie obrzędu stanowi biesiada w gronie turków.

Pomiędzy strojem ludowym a mundurem

Trudno o jednoznaczne przyporządkowanie munduru turków z Przeworskiego do epoki w historii wojskowości i munduru. Niewątpliwie formy munduru zmieniały się, wykorzystując istniejące na przestrzeni dziejów współczesne mundury – widoczne są inspiracje umundurowaniem z okresu Księstwa Warszawskiego (1807-1814) i Królestwa Polskiego (1815-1831), z okresu I wojny światowej. Obecnie do wykonania stroju turka powszechnie wykorzystuje się granatowe mundury kolejowe i strażackie, autentyczne zielone (khaki) mundury wojskowe, a także marynarki od garnituru.

Najbardziej charakterystyczny element to czapki tzw. „tureckie” – wysokie rogate czapki wykonane z tektury, wyklejone cynfolią, zdobione piórami i kwiatami – nawiązują do czaka ułańskiego. Wykonane są na konstrukcji – otoku wraz z daszkiem – czapek żołnierskich lub kolejowych. Nad daszkiem znajduje się imitacja podpinki krytej łuską metalową, stanowiąca jedną z ozdób czapek „tureckich”. Nad podpinką papierowe oklejone staniolem lub blaszane orzełki. Kwatery i krawędzie kwater – „opaski” wyklejone są staniolem w różnych kolorach, zależnie od rangi turka lub malowane matową farbą. Przekątne denka są zaznaczone, przybierają formę krzyża łacińskiego. Z lewej strony czapki znajduje się tuleja na bukiet, umocowany na stałe lub zakładany do wersji galowej. Z rogów czapki zwieszają się girlandy i chwasty – w postaci sznurów kolorowych błyszczących koralików – „korali bańkowych”. Bukiet z kwiatów z bibuły, z białego pergaminu lub plastikowych, przybrany żywym bukszpanem, jałowcem i mirtem, może być próbą naśladownictwa ozdób czapek ułańskich, tj. pióropusza, pomponów, chwastów, kokard i kit. W rozważaniach nad pochodzeniem tradycji bukietu przy czapkach „tureckich”, należy również wziąć pod uwagę znany z opisu ludowego stroju łańcuckiego – przystrój czapki pana młodego, która była ozdobiona wielkim bukietem ze sztucznych kwiatów („było pół czapki kwiatów”). Przybranie czapki dla pana młodego niegdyś, a dla turka obecnie – to zadanie dla kobiet: matek, sióstr, narzeczonych i żon.

Sterczące wysoko pióra pawie czy strusie przy czapce stanowić mogą nawiązanie do hełmów rycerskich, posiadają bogatą symbolikę: władzy królewskiej, godności rycerskiej, przepychu, dostojności. Pawie pióro to charakterystyczna ozdoba czapek mężczyzn w stroju ludowym, modna od połowy XIX w. na terenie Małopolski, Wielkopolski i Mazowsza. W tym wypadku pawie pióro jest wyrazem nie tylko chełpliwości, próżności, ale też samoistną piękną, mieniącą się ozdobą męskiej czapki. Warto zwrócić w tym miejscu uwagę na znaczenie apotropeiczne pawich piór – uważano, że oko pawie skutecznie chroni przed urokami.

Kurtka od munduru obszyta jest tasiemkami w miejscach wypustek oraz na kołnierzu, mankietach – użyta jest do tego charakterystyczna taśma pasmanteryjna w kształcie zygzakowaty, w kolorze stalowym, srebrzystym lub żółtym, złocistym – może to być nawiązanie do generalskiego haftu łamanego, tzw. wężyka. Mankiety bywają obszyte szerokim pasem sukna czerwonego lub złocisto-kolorową tkaniną, co również jest oznaką wyższych stopni wojskowych. Ozdobami munduru są naramienniki, zakończone frędzlami lub grubszymi skręconymi sznurami, naśladującymi tzw. buliony. W każdym z mundurów straży występują oficerskie sznury naramienne. W niektórych kurtkach (Gniewczyna Tryniecka, Jagiełła) od munduru – zwanych „bluzkami” – na rękawach występują oznaki przypominające dystynkcje wojskowych wyższej rangi, tzw. krokiewki.

Ważną rolę odgrywa pas i inne formy przepasania, łączące się zwykle z szarfą – wstęgą naramienną. W najprostszej, żołnierskiej formie (Gniewczyna Tryniecka) mundur komendanta przepasany jest pasem skórzanym blankowym z paskiem naramiennym – koalicyjką. Biało-czerwone szarfy (szerokie pasy połączone z szarfą naramienną) członków pododdziału mogą nawiązywać do szarf i pasów oficerskich z epoki Księstwa Warszawskiego pokrytych z wierzchu taśmą z siatki srebrno-karmazynowej. Znane są również pasy oficerskie wykonane ze złocistego wzorzystego galonu, pochodzące z okresu powstania styczniowego – do nich mogą nawiązywać żółte szarfy turków z Nowosielec oraz wstążki tkane lub drukowane, tzw. „bite” kwieciste wstążki, („czeskie szarfy wybijane” – niegdyś mocno obecne w stroju ludowym krakowskim) – aktualnie występujące w stroju turków z Gniewczyny Łańcuckiej, Grzęski i Świętoniowej. W mundurze turków z Grzęski występuje szeroki pas czerwony zdobiony metalowymi kapslami. Pasy nabijane mosiężnymi guzkami występowały w mundurze z okresu powstania styczniowego. Przepasanie turków może mieć związek z tzw. krajką – pasem o szerokości ok. pół metra, o długości ok. 3 m. Krajki w modzie chłopskiej uważa się za przykład naśladownictwa drogą tzw. opadu kulturowego, szlacheckiego pasa kontuszowego. Krajki te były w kolorze jednolitym czerwonym lub prążkowane: zielono-czerwone. Opasywano się nimi, końce krajki zwisały z lewego boku. Tzw. kotyliony – pęki różnokolorowych wstążek przypięte są do pasa lub lewej dolnej kieszeni kurtki od munduru turków.

Z Tryńczy pochodzi przekaz o ubiorze pana młodego, swata i drużby. Wszystkie te męskie postacie spełniające doniosłe role w obrzędzie weselnym, do żupanów i krajek, w celu wyróżnienia się i zasygnalizowania swej funkcji oraz stanu, przypinały czy też zakładały za krajkę – chustki „dybetki” czerwone, białe, w kwiaty. Chustki takie aktualnie obecne są w strojach turków z miejscowości gminy Przeworsk.

Bezpośrednich nawiązań do munduru z okresu Księstwa Warszawskiego należy upatrywać w czerwonych sukiennych wyłogach mundurów oraz w kolorowych fałdach (zwanych „pleckami”) z tyłu munduru poniżej stanu (Tryńcza, Gorzyce). Czerwone wyłogi możemy znaleźć w żupanach tj. wierzchnich sukiennych okryciach chłopskich, noszonych w XIX w. przez chłopów z Przeworskiego. Zakładane były zwłaszcza przez „swaci” podczas uroczystości weselnych. Ubiór ludowy czerpał na pewno inspiracje z mundurów, wspólna dla mundurów jak i ubiorów była moda i dostępne surowce. Wiadomo, że jeszcze w 1905 r. turki z Gniewczyny ubrane były w granatowe żupany przepasane krajką.

Białe spodnie z wielokolorowymi lampasami występujące w strojach komendantów i przodowników, wiązać należy z paradnym umundurowaniem z epoki Królestwa Polskiego Dla szeregowych członków oddziałów straży grobowych typowe są spodnie granatowe lub czarne z lampasami biało-czerwonymi.

Oręż turków stanowią najczęściej szable – jako wyposażenie komendantów i przodowników – rozprowadzających. Obok szabli metalowych lub drewnianych, znane są drewniane imitacje karabinów (Gniewczyna Tryniecka, Nowosielce) oraz ułańska broń drzewcowa, tj. lance (zwane także pikami) drewniane występujące u oddziałów ze wsi z gminy Przeworsk, należących pierwotnie do fary w Przeworsku.

Aktualnie wśród turków przeważa rozumienie niektórych elementów ubioru, barw jako symboli chrześcijańskich, pokrywających się z interpretacją kościoła katolickiego. Np. kolory kotylionów, wstążek, szarf to kolory: papieskie (żółte) i maryjne (niebieskie). Chusty tzw. tureckie czy dybetki mają być pamiątką chusty św. Weroniki.

Bycie turkiem

Kim są członkowie oddziałów turków, kim są komendanci? Co skłania ich do nielekkiej służby społecznej? Co motywuje do forsownej musztry? Do niewątpliwego poświęcenia, wyrzeczeń? Odpowiedzi jest wiele. Na pierwsze miejsce wysuwa się głęboka religijność. Bycie turkiem to przede wszystkim deklarowana służba Bogu. Dlatego pełnią tę służbę godnie i z honorem.

Jako oddział turków – grupa połączona jest wspólnym celem, stanowi wspólnotę, w ramach której wzajemnie się mobilizują, poczuwają do obowiązku, podporządkowują obrzędowi. Jednym z takich obowiązków jest wymóg przystąpienia do komunii św. w Wielki Piątek, Wielką Sobotę, Wielką Niedzielę. „Na czas bycia turkiem trzeba wyłączyć się ze wszystkiego” – mówi jeden z komendantów. Pełniący służbę turek powinien mieć nieposzlakowaną opinię, jego kandydatura musi być zaakceptowana przez komendanta, zastępców. „Jeden człowiek nie może przekreślić dobrego imienia całego oddziału” – mówi turek z 12 –letnim stażem.

Wartości i normy etyczne ogólnie przyjęte i akceptowane wśród grona turków, regulujące ich wzajemne relacje tworzą etos turka. Turek to młodzieniec, mężczyzna: dojrzały, odpowiedzialny, praktykujący katolik, sprawny fizycznie, cechujący się swego rodzaju duchem bojowym, obowiązkowy, zdyscyplinowany, schludny. Stanowią turki również swoisty rytuał przejścia. W niektórych oddziałach (Ujezna, Grzęska) praktykuje się tzw. pasowanie na turka. Młodzieniec pełniąc wartę jako turek przy Grobie Chrystusa po raz pierwszy, wchodzi do grona dorosłych, uzyskuje status mężczyzny. Przechodzi próbę wytrzymałości. Nierzadko w obrębie jednego oddziału występują pary dwupokoleniowe: ojciec obok syna. Decyzja o „stanięciu za turka” ma swoje początki jeszcze w okresie dzieciństwa – zauroczenie widokiem musztry paradnej w Gniewczynie Łańcuckiej („latanie za turkami”). To również magia munduru, być może zrealizowanie marzeń o micie wojownika, obrońcy, strażnika, rycerza… To niewątpliwie prestiż i wyróżnienie – być turkiem.

Turki świadomie wcielają się w rolę żołnierzy rzymskich pilnujących grobu Chrystusa. Przeżywają czas warty, czas swojej kolejki, jako niezwykłe oczekiwanie na wielkie wydarzenie. Zdają sobie sprawę z ważkiej roli osobistego podtrzymywania tradycji, kontynuowania pięknego oryginalnego zwyczaju. „Turki idą!” – okrzyk ten, kiedyś, jak głosi legenda, podszyty trwogą na widok obco wyglądających żołnierzy, słychać także teraz. Towarzyszą mu inne emocje – radosne podniecenie, zachwyt i podziw na widok wystrojonych turków podążających w stronę kościoła o świcie w Niedzielę Wielkanocną.

Katarzyna Ignas

Z kolędą przez wieś. O zwyczajach kolędniczych w okolicach Przeworska.

W cyklu obrzędowości bożonarodzeniowej na plan pierwszy wysuwa się kolędowanie. Słowo kolęda wywodzi się od rzymskich kalend styczniowych czyli pierwszych dni stycznia w kalendarzu juliańskim, w czasie których obchodzono święta ku czci odradzającego się Słońca, witano Nowy Rok (była to zarazem faza nowiu księżyca; od słowa tego pochodzi również nazwa `kalendarz`). Stałym elementem świąt było składanie życzeń pomyślności na nowy rok. Z czasem zaczęto utożsamiać składanie życzeń z pierwszymi dniami stycznia – kalendami i tak samo nazywać te życzenia.

Kolędowanie miało charakter nadzwyczajny z uwagi na duże znaczenie świąt Bożego Narodzenia w kalendarzu religijnym i zwyczajowym wsi. Spełniało wiele funkcji magicznych o charakterze wegetacyjnym i zaduszkowym. Miało ono głównie na celu zapewnienie płodności ziemi, urodzaju, dobrobytu dla ludzi i zwierząt. Płodnościowy wydźwięk mają różnego typu psoty i figle szczególnie w zoomorficznych formach kolędniczych (koza, turoń – tur, kobyłka). Urodzaj i dobrobyt należało „zakląć” tj. sprowadzić – przez wypowiadanie życzeń pomyślności urzeczywistnić powodzenie i szczęście, według schematu działania magicznego.

Chodzenie po kolędzie we wsiach regionu przeworskiego rozpoczynano najwcześniej w dzień Wigilii wczesnym rankiem (chłopcy chodzący „na wigilijne szczęście” w Dybkowie czy biedniejsi mieszkańcy chodzący po wsi z życzeniami „za kopą” w Gaci) lub po wieczerzy, albo w drugi dzień świąt Bożego Narodzenia „Godnich Świąt” – na Szczepana, na św. Jana, w przeddzień Nowego Roku, w Nowy Rok aż do święta Trzech Króli. Oryginalne formy kolędowania związane są z ostatnim dniem grudnia i dniem Nowego Roku – charakterystyczne dla poszczególnych wsi regionu przeworskiego: „kolędnice” w Majdanie Sieniawskim, noworoczne „turki ”w Urzejowicach, „droby” w Sieteszy, „służaje ”w Manasterzu.

Żywe tradycje kolędnicze stanowią cechę specyficzną dla regionu przeworskiego – wsi w okolicach Przeworska, Kańczugi, Sieniawy, Jawornika Polskiego. Świadczą o tym zarówno teksty pozyskane w trakcie terenowych badań etnomuzykologicznych w końcu lat 60–tych XX w., jak i obecny repertuar współczesnych folklorystycznych zespołów śpiewaczych („Dolanie” z Gniewczyny Trynieckiej, „Krzeczowiczanki” z Krzeczowic, „Grzęszczanie” z Grzęski, „Białoboczanki” z Białobok, „Jawor” z Jawornika Polskiego, Zespół Śpiewaczy ze Studziana). Są wśród nich różne gatunki kolęd świeckich i kościelnych: kantyczki – pastorałki, „kolędy domowe”, dla dziewcząt, dla gospodarza, kolędy towarzyszące przedstawieniom z Rajem, z Herodami. Teren obfituje również w kolędy o cechach ruskich – „szczebiotki, szczebietojki” występujące we wsiach z istniejąca przed II wojną mniejszością greko katolicką, tj. w Krzeczowicach, Majdanie Sieniawskim, zaś w Grzęsce zachowała się pamięć o kolędzie z burczybasem zwanym „masiurą”.

Uważa się, że kolędy świeckie, śpiewane dla panien, kawalerów, gospodarzy stanowią relikt okresu przedchrześcijańskiego i wiążą się ze starymi słowiańskimi obrzędami noworocznymi, mającymi zapewnić dostatek plonów. Pierwotnie treścią kolęd świeckich były życzenia pomyślności składane osobie, do której dana kolęda była adresowana.

Wyróżnia się 5 faz kolędowania: 1 – inwokacja słowna lub śpiewana pod oknem – prośba o pozwolenie kolędowania; 2 – odśpiewanie kolędy religijnej lub kolędy dla gospodarza; 3 – następna faza kolędowania – przedstawienie (Raj, Herody, tury, szopka); 4 – kolędy świeckie – dla dziewcząt, dla kawalerów – zakończone wspólnym tańcem; 5 – zakończenie – życzenia śpiewane lub mówione, przymawianie się o dary oraz podziękowanie za datek.

Kolędnicy ubrani są w odwrócone sierścią na wierzch kosmate kożuchy, przepasani powrósłami ze słomy, zamaskowani, garbaci, Diabeł dzwoniący dzwonkiem, „droby” i „turki” strzelający z batów, dźwięki te mają odstraszać złe moce. Elementy przebrań kolędników – sierść, słoma kojarzą się z mnogością, licznością, dostatkiem; kolędnicy tak ubrani uosabiają obfitość. Odwiedzając domy po kolędzie mają sprowadzić na nie dostatek, w myśl schematu magii naśladowczej (podobne czyni podobne) – przedmioty związane z płodnością przez obecność w domu sprowadzają na ten dom płodność. Garb to właściwość postaci związanych z podziemnym światem zmarłych – przez nadanie takiej cechy Żydowi, Dziadowi kreuje się ich na opiekunów ziemi. Poza tym Żyd (znany chłopu z dnia codziennego) to nosiciel szczęścia i bogactwa – spotkanie go w okresie świątecznym wróży powodzenie na cały rok.

Katarzyna Ignas