Ekspozycja Historii Miasta i Regionu prezentuje wielowiekową, bogatą historię, tradycje i kulturę materialną Przeworska i jego okolic. Zbiory te obejmują największą grupę muzealiów umieszczonych na ekspozycji oraz przechowywanych w archiwum i magazynach. Ekspozycja w ta została zorganizowana na parterze pałacu w 1974 r. Większość eksponatów pozyskano wówczas ze zbiorów dawnego Muzeum Miejskiego mającego siedzibę w ratuszu. Jego założycielem był Józef Benbenek, pierwszy kustosz Muzeum w Przeworsku. Nie bez znaczenia była też ofiarność i zaangażowanie mieszkańców Przeworska.


    

Prezentację dziejów regionu przeworskiego rozpoczynają zbiory archeologiczne z okresu neolitu, epoki brązu, epoki żelaza i wczesnego średniowiecza. Ciekawe zabytki archeologiczne związane są z kulturą przeworską – wykopaliskami z przełomu ery, odkrytymi po raz pierwszy w Gaci k. Przeworska.

   

Kolejną grupę stanowią muzealia związane z historią miasta i życiem jego mieszkańców w średniowieczu i okresie staropolskim. Do najcenniejszych zbiorów działu z tego okresu należą m. in. dokumenty królewskie zawierające przywileje dla Przeworska wystawione przez Zygmunta III Wazę z 1597 r., Władysława IV z 1633 r., Jana Kazimierza z 1661 r., Michała Korybuta Wiśniowieckiego z 1670 r., Jana III Sobieskiego z 1683 r. i Augusta II z 1732 r.; dokumenty właścicieli miasta np.: Jana Tarnowskiego z 1562 r., Konstantego Ostrogskiego z 1580 r., Stanisława Lubomirskiego z 1670 r. i Antoniego Lubomirskiego z 1763 r.; księgi ławnicze i miejskie z lat 1632-1740, oraz inne dokumenty o charakterze miejskim. Równie bogato prezentuje się część ekspozycji związana z okresem zaboru austriackiego i dwudziestoleciem międzywojennym, zawierająca obok dokumentów i miejskich tłoków pieczętnych, archiwalne fotografie – m. in. portrety kolejnych burmistrzów i członków Rady Miejskiej.

Przeczytaj także: Miasta w dokumencie archiwalnym – Przeworsk.

Obecność w dziejach i wkład w rozwój miasta jego właścicieli – rodu oraz Ordynacji Przeworskiej książąt Lubomirskich ukazują portrety, dokumenty, dyplomy oraz fotografie pałacu i inne eksponaty związane z majątkiem Ordynacji, m. in. cukrownią w Przeworsku i kolejką wąskotorową Przeworsk-Dynów.

Jeden z fragmentów ekspozycji mieści pamiątki po Polskim Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”, patriotycznej organizacji powstałej w Przeworsku w 1893 r. Zaprezentowany został tu sztandar przeworskiego „Sokoła”, fotografie członków Towarzystwa oraz kompletny mundur członka „Sokoła” – dar Józefa Benbenka.

Na szczególną uwagę zasługują bogate zbiory obrazujące życie codzienne, kulturę materialną i duchową mieszkańców miasta, przedmieść i najbliższych okolic. Są wśród nich: XVIII-wieczne stroje mieszczańskie (czepiec i żakiet – karoczko oraz męska czamara), pamiątki po rodach mieszczan przeworskich i wybitnych przedstawicielach społeczności miejskiej (portrety fotograficzne m.in. działaczy Towarzystwa Mieszczan Chrześcijańskich „Gwiazda”), judaika związane z życiem przeworskiej żydowskiej gminy wyznaniowej (fotografie, fragment Tory, ketuba – kontrakt przedślubny, lampka chanukowa, chałat i lisiura), dokumenty i akcesoria związane z przeworskim szkolnictwem, eksponaty ukazujące tradycje przeworskich cechów rzemieślniczych z bogatą kolekcją dyplomów czeladniczych i mistrzowskich, skrzyniami cechowymi, dokumentami, emblematami i tłokami pieczętnymi. Prawdziwą ozdobą tej bogatej ekspozycji jest najstarszy dokument cechowy – przywilej dla cechu szewców z 1486 r. Pamiątką po znanym w całej Europie cechu tkaczy przeworskich jest warsztat tkacki i inne przedmioty służące wykonywaniu tego rzemiosła, a także jedwabny pas kontuszowy pochodzący z miejscowej manufaktury.

Równie bogato i różnorodnie prezentuje się kolekcja strojów ludowych począwszy od wieku XVIII do pocz. XX w. Na kolekcję składa się grupa ubiorów o najstarszym rodowodzie: adamaszkowe gorsety kobiece zdobione złocistą pasmanterią, granatowy sukienny żupan z mosiężnymi guzami i metalowe pasy – obręcze, zwane pasami przeworskimi, wykonane ze złoconych płytek mosiężnych oraz zestaw strojów XIX-wiecznych: stroje męskie letnie, zimowe, strój panny młodej, strój mężatki z kańczuckim czepkiem siatkowym, strój zimowy kobiecy. Osobno wyeksponowana jest kolekcja gorsetów: od najstarszych gorsetów z kapą, przez staniki przeworskie i gorsety w typie krakowskim, aż do katanek – bluzek obecnych w modzie chłopskiej w latach 30-tych XX w.

Część ekspozycji stałej zajmują aranżacje wnętrz: salonu mieszczańskiego i izby wiejskiej. Salon mieszczański urządzony jest meblami lokalnego pochodzenia, bogato zdobionymi płaskorzeźbą, rytem i elementami toczonymi.Ściany obwieszone są obrazami i portretami zamawianymi przez przeworskie mieszczaństwo. Wnętrze wyposażone jest sprzętami, obecnymi w każdym zamożnym domu mieszczańskim: samowar, gramofon, zegary szafkowe oraz porcelaną stołową, bibelotami etc.

Bogato zdobione meble chłopskie stanowią urządzenie izby wiejskiej. Charakterystyczne dla wyposażenia wnętrza chłopskiego były: skrzyniowa ława do spania (ślabanek), skrzynia wianna, kolebka, a także zawieszona pod sufitem „galeria” oleodruków. Znajdują się tu również cymbały – instrument występujący w składzie kapel ludowych z okolic Przeworska. Do izby – alkierza przylega pomieszczenie o charakterze gospodarczym, łączące cechy komory i sieni, mieszczące sprzęty gospodarcze, m.in. masielnica na korbę, lodówka szafkowa, magiel sprężynowy i prymitywna maglownica z wałkiem.

Uzupełnieniem ekspozycji działu są zbiory starej fotografii oraz zasoby archiwum muzealnego udostępniane zainteresowanym do celów naukowo-badawczych.

Budynek powozowni dla dworskich paradnych pojazdów zaprzęgowych został wzniesiony ok. 1869 roku w kompleksie zabudowy gospodarczej usytuowanej na obrzeżach założenia pałacowo-parkowego Lubomiskich. Powozownia przylega bezpośrednio do Domu Koniuszego i stajni, niegdyś luksusowo wyposażonych. Do 1944 roku pełniła swoją pierwotną funkcję. Ponownie przywrócona w roku 1974 wraz z ulokowaniem w niej powozów z kolekcji Łańcuckiego Muzeum.

Obecnie ekspozycja Powozowni składa się z następujących pojazdów konnych:

• Landolet z II poł. XIX w.
  
  
• Landolet z pocz. XX w.
  
  
• Landolet z pocz. XX w.
  
  
• Kareta Coupé z II poł. XIX w. po Lubomirskich z Przeworska
  
  
• Powóz typu „Mylord” z pocz. XX w.
  
  
• Volant Śląski z pocz. XX w.
  
  
• Bryczka polowa rzeszowska z I poł. XX w.
  
  
• Karawan z końca XIX w. z Przeworska
  
  
  
  
  

Wszystkie eksponowane pojazdy są depozytem długoterminowym Muzeum-Zamku w Łańcucie. Ponadto w zbiorach muzealnych znajdują się bryczki chłopskie z okolic Przeworska, produkowane w lokalnych warsztatach rzemieślniczych.

Dział Historii Pożarnictwa zajmuje budynki dawnych stajni cugowych. Zbiory zgromadzone zostały dzięki pasji kolekcjonerskiej Leona Trybalskiego, którego rodzina przez kilka pokoleń związana była z dziejami miejscowej Straży Pożarnej. Kolekcję tę udostępniono do zwiedzania już w 1956 r. W latach 1990 i 1996 po przeprowadzeniu remontów kolejnych pomieszczeń przeznaczonych na cele wystawiennicze ekspozycja została znacznie powiększona i zyskała obecną aranżację.

Prezentowane eksponaty obrazują historię straży pożarnych na terenie ziemi przeworskiej oraz w niektórych odleglejszych zakątkach Małopolski, od początków ich istnienia tj. ok. poł. XIX w. do czasów nam współczesnych. O szczególnej atrakcyjności zbiorów tego działu decyduje duża ilość i różnorodność eksponatów. Do najciekawszych spośród nich należy niewątpliwie zaliczyć sikawki ręczne przenośne i czterokołowe o zaprzęgu konnym takich producentów jak: W. M. Knaust w Wiedniu, Unia Strażacka we Lwowie, M. Neumann w Krakowie, czy Bracia Bartik w Tarnowie oraz drewniane i mosiężne szpryce, których zastosowanie do gaszenia pożarów notowane było już w XIV w. Nie mniej interesująca jest kolekcja hełmów strażackich z XIX i XX w., wśród której na szczególną uwagę zasługują oficerskie hełmy paradne z okresu zaboru austriackiego będące dziś arcydziełami rzemiosła. Okazale prezentują się również kolekcje mundurów, odznaczeń, wyróżnień i medali, które na przestrzeni lat odróżniały strażaków od innych osób uczestniczących w akcjach ratowniczych, potwierdzały przynależność do straży i popularyzowały w społeczeństwie organizacje strażackie.

Wśród licznie zgromadzonych zbiorów nie brak także sprzętu bojowego używanego bezpośrednio podczas akcji gaśniczych. Odnaleźć tu można różnego rodzaju sprzęt gaśniczy: węże pożarnicze, pływaki, smoki, prądownice; sprzęt ratowniczy: strażackie pasy bojowe, zatrzaśniki, linki strażackie; sprzęt burzący: topory i bosaki; różnego rodzaju drabiny pożarnicze, sprzęt oświetleniowy oraz urządzenia alarmowe: syreny, gongi, bekadła i trąbki. Uzupełnienie tej bogatej kolekcji stanowi współczesny, aczkolwiek wyparty już z użytku przez urządzenia najnowszej generacji, sprzęt gaśniczy będący wyposażeniem wysoko wykwalifikowanych jednostek ratowniczych. Ma on, o czym najlepiej przekonać się osobiście, coraz mniej wspólnego z najprostszym wyposażeniem używanym w początkach istnienia ochotniczych oddziałów straży pożarnych zrzeszonych w Związkach Floriańskich.

Zwiedzając ekspozycje Działu Historii Pożarnictwa mamy niepowtarzalną okazję do zapoznania się z niezwykłym postępem techniki ratowniczej jaka dokonała się na przestrzeni ostatnich 150 lat.

Przeczytaj także: Historia ochrony przeciwpożarowej w Polsce.